Antykoncepcja na świecie – metody, skuteczność, dostępność

Kwestia zapewnienia wszystkim ludziom na świecie dostępu do preferowanych przez nich metod antykoncepcji promuje szereg praw człowieka, w tym prawo do życia, wolności, wolności opinii, wypowiedzi, prawo do edukacji i pracy, a także kwestii dostępu do pomocy zdrowotnej.

Jak prezentuje się dostęp do antykoncepcji na całym świecie?

Stosowanie antykoncepcji zapobiega wielu zagrożeniom zdrowotnym kobiet, szczególnie dziewcząt, a także niemowląt, ponieważ jeśli od poprzedniego porodu minęło mniej niż 2 lata, to ich śmiertelność jest o 45% wyższa, niż w przypadku porodów z odstępem 2-3 lata i o 60% wyższa niż w sytuacji gdy poród nastąpił co najmniej 4 lata po poprzednim.

Z korzystania z niektórych metod antykoncepcji wynikają również takie korzyści jak ochrona przeciwko zarażeniu i rozprzestrzenianiu chorób przenoszonych drogą płciową. Stosowanie antykoncepcji może w sposób pośredni wpływać na możliwość edukacji, pracy czy wzmocnienie pozycji kobiet oraz zrównoważony wzrost populacji i rozwój gospodarczy krajów.

Antykoncepcja wyrażona w liczbach – czyli jak wyglądała sytuacja w 2019 roku

Pośród 1,9 miliarda kobiet w wieku rozrodczym (15-48 lat) na całym świecie w 2019 roku około 1,1 miliarda z nich miało potrzebę kontroli nad zakładaniem i rozwijaniem swojej rodziny, 842 miliony stosowało antykoncepcję, 270 milionów nie miało dostępu do antykoncepcji. Odsetek zaspokojenia potrzeb związanych z planowaniem rodziny wyniósł (według danych z 2019 roku) 75,7%, jednakże nie dotyczy to Afryki Środkowej i Zachodniej – tam mniej niż 50% zapotrzebowania zostało zaspokojone. 

Co to jest antykoncepcja?

Antykoncepcja to inaczej kontrola urodzeń i kontrola płodności, jest to metoda obserwacji cyklów, przyjmowanie leków lub urządzenie stosowane w celu zapobiegania ciąży. Wyróżnia się różne metody charakteryzujące się odmiennym mechanizmem działania, poziomem łatwości zastosowania, dostępności i skuteczności. Skuteczność metod mierzy się liczbą ciąż przypadającą na 100 kobiet stosujących daną metodę przez rok (wskaźnik Pearla).

Środki antykoncepcji klasyfikuje się według ich skuteczności do 4 grup:

• 0,09 ciąż na 100 kobiet przez rok – bardzo skuteczne,
• 1-9 ciąż na 100 kobiet w ciągu roku – skuteczne,
• 10-19 ciąż na 100 kobiet w ciągu roku – umiarkowanie skuteczny,
• 20 lub więcej ciąż na 100 kobiet w ciągu roku – mało skuteczne. 

Mechanizm działania i skuteczność różnych metod antykoncepcji dostępnych na świecie

Zebraliśmy informacje o możliwych sposobach antykoncepcyjnych z uwzględnieniem ich skuteczności.

Stosunek przerywany

Polega na wycofaniu prącia z pochwy tuż przed wytryskiem nasienia. Przy konsekwentnym i prawidłowym stosowaniu – na 100 kobiet w ciągu roku stosowania w ciąże zachodzą średnio 4, natomiast przy powszechnym stosowaniu 20. 

Metoda kalendarzykowa / metoda rytmu

Para zapobiega zajściu w ciąże, unikając stosunku bez zabezpieczenia podczas trwania dni płodnych, poprzez wstrzymanie lub stosowanie w te dni prezerwatyw. W tej metodzie ocena dni płodnych polega wyłącznie na przybliżonym wyliczeniu dnia owulacji, bazując na ogólnej wiedzy, a nie danych związanych ze zdrowiem ginekologicznym konkretnej kobiety. Przy powszechnym stosowaniu na 100 kobiet w ciągu roku stosowania w ciąże zachodzi średnio 15 kobiet. Nie ma wiarygodnych danych o konsekwentnym i rzetelnym stosowaniu, dlatego nie uważa się tej metody za nowoczesną, skuteczną antykoncepcję.

>> Więcej o metodzie kalendarzykowej w artykule: Cykl kobiety a NPR

Metoda objawowo – termiczna

Zapobiega ciąży poprzez unikanie stosunku w dni płodne określane na podstawie pomiarów podstawowej temperatury ciała (PTC) (np. poprzez mierzenie temperatury w pochwie wykorzystując termometr owulacyjny) i obserwacji innych symptomów owulacji.  

Przy konsekwentnym i prawidłowym stosowaniu na 100 kobiet w ciągu roku stosowania w ciąże zachodzi średnio mniej niż 1, natomiast przy powszechnym stosowaniu 14. Różnica we wskaźniku Pearla pomiędzy prawidłowym a błędnym stosowaniem jest bardzo duża. Wynika to głównie z zakłóceń w obserwacji PTC. Błędy pomiarowe mogą wynikać z nieczułego termometru, ale głównie z błędów związanych z niedopełnieniem dyscypliny porannej w trakcie pomiaru: braku pomiaru, złego zapisu lub błędu w analizie prawidłowego zapisu.

>> Więcej o metodzie, dobrych praktykach w pomiarze PTC i symptomach owulacji w artykule: Metoda rytmu a metoda termiczna i metoda objawowa.

Metoda LAM (ang. metoda laktacyjnego braku miesiączki)

Oparta jest na czasowej poporodowej bezpłodności, występującej podczas karmienia piersią. Przy konsekwentnym i prawidłowym stosowaniu na 100 kobiet w ciągu sześciu miesięcy stosowania w ciąże zachodzi średnio 0.9, natomiast przy powszechnym stosowaniu 2. Generalnie płodność kobiet karmiących piersią rośnie po trzecim miesiącu od porodu, a po sześciu miesiącach nawet karmiąc piersią, kobieta zwykle odzyskuje pełną swoją płodność.

Tabletki antykoncepcji awaryjnej (octan uliprystalu lub lewonorgestrel)

Tabletki antykoncepcji awaryjnej stosowane są po odbyciu stosunku bez zabezpieczenia, mają na celu zapobieganie lub opóźnienie wystąpienia owulacji. Przy konsekwentnym i prawidłowym stosowaniu na 100 kobiet w ciągu roku stosowania w ciąże zachodzi mniej niż 1 przy tabletce zawierającej octan uliprystalu, 1 po tabletce zawierającej tylko progestagen, 2 po zażyciu złożonego leku z estrogenem i progestagenem.

Wkładka domaciczna zawierająca miedź

Znajdująca się na zaaplikowanej wewnątrz macicy wkładce miedź uszkadza plemniki, zapobiegając zapłodnieniu.  Przy konsekwentnym i prawidłowym stosowaniu na 100 kobiet w ciągu roku stosowania w ciąże zachodzi średnio 0,6, natomiast przy powszechnym stosowaniu 0,8.

Krążek dopochwowy, plaster antykoncepcyjny 

Mają za zadanie zapobiec uwalnianiu komórki jajowej z jajników (owulacja) poprzez działanie hormonów.  Przy konsekwentnym i prawidłowym stosowaniu na 100 kobiet w ciągu roku stosowania w ciąże zachodzi średnio 0,3, natomiast przy powszechnym stosowaniu 7.

Zastrzyki antykoncepcyjne

Domięśniowy zastrzyk zawierający hormony zapobiegające występowaniu owulacji. Przy konsekwentnym i prawidłowym stosowaniu na 100 kobiet w ciągu roku stosowania w ciąże zachodzi średnio 0,05, natomiast przy powszechnym stosowaniu 4.

Implant antykoncepcyjny

Wszczepiany pod skórę pręcik z hormonem zapobiegającym owulacji, działa przez trzy lata. Przy konsekwentnym, prawidłowym, a także przy powszechnym stosowaniu na 100 kobiet w ciągu roku stosowania w ciąże zachodzi średnio 0,1

Tabletki zawierające tylko progestagen i złożone doustne środki antykoncepcyjne

Zagęszczają śluz blokując kontakt plemników z komórką jajową i/lub zapobiegają owulacji. Przy konsekwentnym i prawidłowym stosowaniu na 100 kobiet w ciągu roku stosowania w ciąże zachodzi średnio 0,3 natomiast przy powszechnym stosowaniu 7. Różnica w konsekwentnym i błędnym stosowaniu głównie polega na pomijaniu tabletki, opóźnionym jej przyjęciu lub nieświadomym jej zwróceniu np. z powodu zatrucia, zanim zdążyła się wchłonąć w przewodzie pokarmowym.

Prezerwatywy dla kobiet

Poprzez stworzenie fizycznej bariery pomiędzy plemnikami a komórką jajową. Przy konsekwentnym i prawidłowym stosowaniu na 100 kobiet w ciągu roku stosowania w ciąże zachodzi średnio 5 natomiast przy powszechnym stosowaniu 21. 

Prezerwatywy dla mężczyzn

Poprzez stworzenie fizycznej bariery pomiędzy plemnikami a komórką jajową. Przy konsekwentnym i prawidłowym stosowaniu na 100 kobiet w ciągu roku stosowania w ciąże zachodzi średnio 2 natomiast przy powszechnym stosowaniu 13.

Sterylizacja kobiet

Podwiązanie jajowodów blokuje uwalnianie komórek jajowych. Przy konsekwentnym, prawidłowym, a także przy powszechnym stosowaniu na 100 kobiet w ciągu roku stosowania w ciąże zachodzi średnio 0,5.

Sterylizacja mężczyzn 

Wazektomia – przecięcie nasieniowodów (nie zawsze jest odwracalna). Przy konsekwentnym i prawidłowym stosowaniu na 100 kobiet w ciągu roku stosowania w ciąże zachodzi średnio 0,1, natomiast przy powszechnym stosowaniu 0,15. 

Popularność metod antykoncepcyjnych w poszczególnych regionach

To jaki rodzaj antykoncepcji jest najbardziej powszechny, różni się w zależności od kraju. Może to zależeć od dostępności, która warunkowana jest finansami i przepisami obowiązującymi w danym regionie lub kraju. 

Od 1994 roku odnotowano zwiększenie stosowania środków antykoncepcyjnych o ok. 8%. Z wyjątkiem dwóch kontynentów – Ameryki Północnej i Oceanii zaobserwowano wzrost, największy w Afryce, bo aż o 56% mimo to kontynent ten nadal charakteryzuje się najniższym odsetkiem kobiet stosujących antykoncepcję. 

W Ameryce Południowej częstość kontroli urodzeń wzrosła o 14,6%, w Azji 10,6%, w Europie 0,3%, spadło w Ameryce Północnej o 0,3% (mimo to nadal jest tam najwyższy wskaźnik rozpowszechnienia metod antykoncepcji – 74,8%) oraz w Oceanii o 1%. Obserwuje się, iż w Afryce i Europie najbardziej popularne są metody krótkoterminowe natomiast w Ameryce Północnej i Azji – odwracalne, długoterminowe środki antykoncepcji. 

• Tabletki są popularne w Europie Zachodniej, Australii, kilku krajach Afryki i południowej części Ameryki Południowej.
• Prezerwatywy dla mężczyzn są najchętniej stosowane, między innymi w Rosji, większości krajów Europy Wschodniej i niektórych krajach Afryki.
• Zastrzyki są najlepszym wyborem w niektórych częściach Afryki.
• Jeśli chodzi o najmniej skuteczne (i bezpłatne) metody, Afryka jest jedynym kontynentem, w którym znajdują się kraje, w których metoda rytmiczna jest nadal najczęstszym wyborem. Wynika to z braku dostępu do innej antykoncepcji.